Komu nie należy się zachowek – zasady ogólne
Zgodnie z art. 991 § 1 kodeksu cywilnego, zachowek przysługuje „zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy”. Nie jest to określenie do końca precyzyjne, ponieważ roszczenie o zachowek przysługuje także, gdy doszło do dziedziczenia ustawowego. Osoby spoza tego kręgu nie będą miały prawa do zachowku, nawet jeżeli pozostawały w bliskiej zażyłości ze spadkobiercą.
W tym miejscu musimy jednak zwrócić uwagę na kilka kwestii:
- jeżeli przeżyje zstępny spadkodawcy to jego dalszy zstępny nie będzie miał prawa do zachowku (np. wnuk nie będzie mógł żądać zapłaty zachowku, jeżeli żyje jego rodzic)
- zachowek dla małżonka nie przysługuje po uprawomocnieniu się wyroku rozwodowego (a także w sytuacji formalnie niezakończonego wyrokiem rozwodowym małżeństwa, jeśli spadkobierca wystąpił o orzeczenie rozwodu z winy współmałżonka)
- zachowek dla małżonka nie przysługuje w przypadku orzeczonej przez sąd separacji (a także jeśli separacja nie została jeszcze formalnie orzeczona, ale spadkodawca wystąpił z wnioskiem o jej orzeczenie z winy współmałżonka)
- rodzicom przysługuje prawo do zachowku tylko w sytuacji, gdy spadkodawca nie pozostawił zstępnych
- rodzice naturalni tracą prawo do zachowku po swoich dzieciach po ich przysposobieniu
Poza powyższymi sytuacjami zachowek nie przysługuje także:
- osobom wydziedziczonym przez spadkodawcę
- osobom, które zrzekły się dziedziczenia
- osobom, które zostały uznane za niegodne dziedziczenia
- osobom, które odrzuciły spadek
Osoby wydziedziczone przez spadkodawcę
Zgodnie z art. 1008 kodeksu cywilnego osoby wydziedziczone przez spadkodawcę tracą uprawnienie do zachowku. Wydziedziczenie polega na pozbawieniu przez spadkodawcę zstępnych, małżonka lub rodziców prawa do zachowku. Oznacza to, że osobie wydziedziczonej nie przysługuje zachowek.
Kodeks cywilny zezwala na wydziedziczenie tylko w ściśle określonych przepisami przypadkach:
- jeśli uprawniony do zachowku wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego
- jeśli uprawniony do zachowku dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci
- jeśli uprawniony do zachowku uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych
Do wydziedziczenia może dojść jedynie w testamencie. Ważna jest sama wola wydziedziczenia, spadkodawca nie musi posługiwać się terminem „wydziedziczenie”. Wydziedziczenie nie ma charakteru ostatecznego. Spadkodawca może sporządzić nowy testament, zmienić go lub odwołać.
Nie może dojść do wydziedziczenia również w sytuacji, gdy spadkodawca przebaczył osobie uprawnionej do zachowku. Do przebaczenia może dojść w dowolny sposób wystarczy, aby z zachowania spadkodawcy wynikało, że nie chowa już do spadkobiercy urazy. Przebaczenie jest skuteczne także wtedy, gdy spadkodawca nie miał zdolności do czynności prawnych, (np. ubezwłasnowolnienie spowodowane chorobą psychiczną), jeśli działał z dostatecznym rozeznaniem.
Osoba, która uważa, że została niesłusznie wydziedziczona może w celu dochodzenia swoich praw złożyć do sądu pozew o zapłatę zachowku przeciwko innym spadkobiercom. W postępowaniu przed sądem konieczne będzie jednak udowodnienie, że przyczyny wydziedziczenia były niesłuszne lub niewystarczające do tego, aby dokonać wydziedziczenia. Jeżeli w sądzie zostanie wykazana niesłuszność wydziedziczenia, zachowek będzie przysługiwał.
W sytuacji, gdy wydziedziczony został zstępny spadkobiercy, jego zstępni nie tracą uprawnienia do zachowku (wydziedziczenie ich nie obejmuje. Oznacza to, że wydziedziczenie syna nie powoduje wydziedziczenia wnuków spadkodawcy.
2. Osoby, które zrzekły się dziedziczenia
Kodeks cywilny przewiduje możliwość zrzeczenia się dziedziczenia po spadkodawcy. Zgodnie z art. 1048 Kodeksu cywilnego, spadkobierca ustawowy może przez umowę z przyszłym spadkodawcą zrzec się dziedziczenia po nim. W takiej umowie przyszły spadkobierca ustawowy zrzeka się prawa do dziedziczenia po przyszłym spadkodawcy. Umowa taka wywołuje skutki prawne dopiero z chwilą śmierci osoby, po której zrzeczono się dziedziczenia. Umowa taka musi być zawarta w formie aktu notarialnego.
Zrzeczenie się dziedziczenia obejmuje również zstępnych zrzekającego się, chyba, że umówiono się inaczej. W takiej sytuacji zrzekający się oraz jego zstępni, których obejmuje zrzeczenie się dziedziczenia zostają wyłączeni od dziedziczenia, tak jakby nie dożyli otwarcia spadku. Oznacza to, że spadkobiercy oraz jego zstępnym nie przysługuje zachowek.
Przepisy kodeksu cywilnego przewidują możliwość uchylenia zrzeczenia się dziedziczenia poprzez zawarcie kolejnej umowy pomiędzy spadkobiercą (tym, który zrzekł się dziedziczenia) i spadkodawcą. Ta umowa także powinna być zawarta w formie aktu notarialnego.
3. Osoby, które zostały uznane za niegodne dziedziczenia
Kodeks cywilny przewiduje możliwość uznania przez sąd osoby za niegodną dziedziczenia. Wynika to z założenia, że niesłusznym i niesprawiedliwym byłoby dopuszczenie do dziedziczenia osoby, która dopuściła się względem spadkodawcy czynów niegodziwych, wysoce nagannych etycznie i moralnie.
Do uznania za niegodnego dziedziczenia może dojść tylko w przypadkach wskazanych wprost w Kodeksie cywilnym (nie istnieje możliwość uznania za niegodnego dziedziczenia w innych przypadkach), jeśli spadkobierca:
- dopuścił się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy;
- podstępem lub groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu albo w taki sam sposób przeszkodził mu w dokonaniu jednej z tych czynności;
- umyślnie ukrył lub zniszczył testament spadkodawcy, podrobił lub przerobił jego testament albo świadomie skorzystał z testamentu przez inną osobę podrobionego lub przerobionego.
Osobę uznaną za niegodną dziedziczenia traktuje się tak jakby nie dożyła otwarcia spadku. Osobie takiej nie przysługuje zachowek. Należy jednak pamiętać, że negatywne konsekwencje uznania za niegodnego nie rozciągają się na zstępnych osoby niegodnej, którzy zachowują prawo do zachowk.
4. Osoby, które odrzuciły spadek
Po otwarciu spadku (w większości przypadków po śmierci spadkodawcy) spadkobierca może odrzucić spadek. W wielu sytuacjach będzie to korzystne dla spadkobiercy. Na przykład, gdy w skład spadku wchodzą głównie długi spadkowe. Na odrzucenie spadku spadkobierca ma 6 miesięcy od dnia, kiedy dowiedział się o powołaniu do spadku.
Aby odrzucić spadek należy złożyć odpowiednie oświadczenie przed notariuszem lub w sądzie rejonowym (sąd rejonowy właściwy dla miejsca zamieszkania osoby, która spadek odrzuca).
Należy pamiętać, że takie oświadczenie jest zasadniczo nieodwołalne. Złożonego oświadczenia o odrzuceniu spadku nie można odwołać, chyba że zostało złożone pod wpływem błędu (np. nie wiedzieliśmy, że spadkodawca pozostawił długi i teraz będziemy musieli je spłacić) lub groźby.
Z chwilą odrzucenia spadku ustaje uprawnienie do dziedziczenia ustawowego, a w konsekwencji, osobie takiej nie przysługuje zachowek. Należy jednak pamiętać, że odrzucenie spadku przypadającego z testamentu nie niesie ze sobą pozbawienia prawa do zachowku, ponieważ taki spadkobierca pozostaje w dalszym ciągu uprawnionym do dziedziczenia z ustawy.
Odrzucenie spadku przez spadkobiercę nie ma wpływu na prawo do zachowku dla jego zstępnych. Zstępni dochodzą do dziedziczenia i należy im się zachowek, chyba że oni też odrzucą spadek.