Do czasu otwarcia spadku osobom uprawnionym przysługuje prawo do zachowku (rozumianego jako należny jej udział w majątku przyszłego spadkodawcy). Wynika ono z samej więzi rodzinnej łączącej spadkodawcę z osobami uprawnionymi i dopóki spadek nie zostanie otwarty ma ono charakter potencjalny, bo jego istnienie a zwłaszcza wielkość są niepewne.
Po śmierci spadkodawcy dochodzi do otwarcia spadku, a prawo do zachowku może przekształcić się w roszczenie o zapłatę zachowku. Dojdzie do tego, jeśli osoba uprawniona nie została powołana do spadku lub jej udział spadkowy nie wystarcza do pokrycia należnego jej zachowku.
Możemy wyróżnić trzy grupy osób odpowiedzialnych za zapłatę zachowku (lub jego uzupełnienie):
- spadkobierców,
- zapisobierców windykacyjnych
- obdarowanych przez spadkodawcę w drodze darowizny.
Odpowiedzialność spadkobierców
W pierwszej kolejności za zachowek odpowiadają spadkobiercy. Dopiero gdy oni nie są w stanie pokryć zachowku aktualizuje się obowiązek zapisobierców windykacyjnych, gdy także ci nie mogą wypłacić zachowku, odpowiedzialność przechodzi na osoby obdarowane.
W pierwszej kolejności za zapłatę zachowku zobowiązani są spadkobiercy zarówno testamentowi jak ustawowi. W przypadku gdy spadkobierca ustawowy sam jest uprawniony do zachowku jego odpowiedzialność z tytułu zapisów zwykłych i poleceń może zostać zmieszona w takim stopniu, żeby pozostał mu jego własny zachowek.
Odpowiedzialność za zapłatę zachowku zapisobierców windykacyjnych
W sytuacji gdy uprawniony do zachowku nie może otrzymać sumy potrzebnej do pokrycia lub uzupełnienia zachowku od spadkobierców może wystąpić z roszczeniem do zapisobiercy windykacyjnego lub obdarowanego.
Spadkobiercy odpowiadają indywidualnie proporcjonalnie do wysokości udziału w spadku. W przypadku gdy żaden ze spadkobierców nie może pokryć zachowku powstaje odpowiedzialność zapisobiercy windykacyjnego. W przypadku, gdy choć jeden ze spadkobierców może wypłacić zachowek odpowiedzialność ta nie powstaje.
Zapisobiercy windykacyjni opowiadają solidarnie. Ich solidarna odpowiedzialność utrzymuje się także po dziale spadku. Zapisobiercy windykacyjni mogą odpowiadać za zapłatę całości zachowku lub jedynie jego uzupełnienie. W przypadku gdy jeden z zapisobierców windykacyjnych wypłacił sumę potrzebą do pokrycia zachowku może żądać od pozostałych zapisobierców windykacyjnych zwrotu części świadczenia proporcjonalnych do wartości otrzymanych zapisów windykacyjnych.
Zapłacić zachowek muszą także obdarowani
Jeśli zdarzy się tak, że żaden z zapisobierców windykacyjnych nie jest w stanie wypłacić zachowku, odpowiedzialność ta obciąża w trzeciej kolejności osoby, które otrzymały od spadkodawcy darowiznę.
Ich odpowiedzialność powstanie jednak tylko w sytuacji, gdy otrzymali darowiznę doliczoną do spadku. Do spadku nie dolicza się:
-
drobnych darowizn zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych – chodzi tu najczęściej o wszelkiego rodzaju prezenty wręczane z różnych okazji, przy czym można sobie wyobrazić sytuację, w której wartość np. prezentu urodzinowego będzie na tyle wysoka że zostanie on doliczony do spadku - darowizn dokonanych przed więcej niż 10 lat od otwarcia spadku na rzecz osób innych niż spadkobiercy (jeżeli darowizna została dokonana na rzecz spadkodawcy, dolicza się darowizny niezależnie od tego terminu)
Odpowiedzialność obdarowanych niebędących uprawnionymi do zachowku ogranicza się do wysokości wzbogacenia będącego skutkiem darowizny. W przypadku zaś gdy obdarowany sam jest uprawniony do zachowku ponosi on odpowiedzialność względem innych uprawnionych do zachowku tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek.
Obdarowany może zwolnić się z ciążącego na nim obowiązku przez wypłatę sumy potrzebnej do wypłaty bądź uzupełnienia zachowku lub przez wydanie przedmiotu darowizny.
W przypadku odpowiedzialności obdarowanych zasadą jest, że ostatnio obdarowany odpowiada pierwszy, a kiedy i od niego nie można uzyskać świadczenia, aktualizuje się odpowiednio odpowiedzialność następnych osób obdarowanych (wedle odwrotnej kolejności dokonanych darowizn – od ostatniej, do pierwszej).