Zgodnie z przepisami prawa spadkowego, jeśli zmarły nie pozostawił testamentu, mamy do czynienia z tak zwanym dziedziczeniem ustawowym. Regulacje prawne ściśle określają kolejność dziedziczenia i wysokość udziałów poszczególnych spadkobierców. Jeżeli jednak osoba zmarła sporządziła testament rozporządzając majątkiem zgodnie ze swoją wolą, to ma on pierwszeństwo przed dziedziczeniem ustawowym, bez względu na to, czy spadkobiercą zostanie jedna osoba, czy wszyscy teoretycznie uprawnieni do spadku, ktoś z kręgu najbliższych, czy osoba zupełnie obca. Ostatnia wola zmarłego jest obowiązująca, niezależnie od zasad dziedziczenia ustawowego.
Czym jest zachowek?
Prawo przewiduje jednak swoistą rekompensatę dla niedoszłych spadkobierców, to jest osób bezpośrednio dziedziczących, które zostały w testamencie pominięte. Jest to tak zwany zachowek, do którego uprawnieni są małżonek, dzieci, wnuki i rodzice zmarłego. Zachowek ma na celu zabezpieczenie finansowe bliskich pominiętych w testamencie, w myśl zasady pewnej odpowiedzialności finansowej za członków rodziny, którzy, gdyby nie było testamentu, dziedziczyliby zgodnie z ustawą. O zachowek można ubiegać się także wtedy, kiedy dana osoba otrzymała na mocy testamentu część spadku, ale jest ona niewspółmierna do należnego jej udziału. O zachowek nie mogą jednak występować osoby, które zrzekły się dziedziczenia lub odrzuciły spadek.
Wysokość należnego zachowku
Podstawą obliczenia jest ustalenie wartości udziału w spadku. Jeśli w grę wchodzi kilkoro spadkobierców o różnym stopniu pokrewieństwa, na przykład małżonek, dzieci, wnuki, jest to czynnik bardzo istotny, tym bardziej, że wysokość udziałów może być tutaj różna, ponadto określając poszczególne udziały, bierze się pod uwagę między innymi także tych, którzy odrzucili spadek. Kolejny etap to obliczenie wysokości samego zachowku. Zgodnie z przepisami prawa wynosi ona połowę wartości spadku przypadającej uprawnionemu, a jeśli jest to osoba małoletnia, bądź trwale niezdolna do pracy zarobkowej, może wynieść do dwóch trzecich należnego ustawowo udziału w spadku. Jednak jeśli chodzi o osoby małoletnie, to wskaźnik 2/3 dotyczy wyłącznie dzieci, ale już nie wnuków zmarłego. Prawo do zachowku wnuki mają zresztą tylko wtedy, kiedy dzieci spadkodawcy już nie żyją. Do wyższego zachowku nie posiada też uprawnień osoba, która jest częściowo niezdolna do pracy lub całkowitą niezdolność zyskała już po śmierci spadkodawcy.
Dodatkowe uwarunkowania
Należy jednak pamiętać, że w skład masy spadkowej wchodzą zarówno dobra należące do zmarłego, jak i zaciągnięte przez niego zobowiązania. Obliczając zatem wartość zachowku trzeba brać pod uwagę także długi, które w praktyce pomniejszają wartość odziedziczonego majątku, a więc i wartość udziału osoby uprawnionej do zachowku. Ponadto pomniejszają wysokość zachowku darowizny uczynione przez spadkodawcę za jego życia na rzecz osoby uprawnionej w ciągu ostatnich 10 lat, z wyjątkiem stosunkowo niewielkich prezentów, przyjętych zwyczajowo w danym środowisku. O zachowek można wystąpić na drogę sądową w ciągu 5 lat od śmierci spadkodawcy, po upływie tego terminu roszczenie ulega przedawnieniu,
„ponadto pomniejszają wysokość zachowku darowizny uczynione przez spadkodawcę za jego życia na rzecz osoby uprawnionej w ciągu ostatnich 10 lat” – tu jest błąd. Darowizny na rzecz osób uprawnionych do zachowku nie mają ram czasowych, wszystkie pomniejszają wysokość zachowku. Ograniczenie do ostatnich 10 lat odnosi się do darowizn spadkodawcy na rzecz osób trzecich, nieuprawnionych do zachowku.