Zachowek jest instytucją mającą ochronić interesy majątkowe osób najbliższych spadkodawcy przez przyznanie im roszczenia o 2/3 (w przypadku, gdy uprawniony jest małoletni lub trwale niezdolny do pracy) lub 1/2 wartości udziału spadkowego, który powinien przypadać mu przy dziedziczeniu ustawowym.
Osobami zobowiązanymi do zapłaty zachowku są spadkobiercy, lub w sytuacji, gdy nie są oni w stanie pokryć należnego uprawnionemu zachowku także obdarowani przez spadkodawcę oraz zapisobiercy windykacyjni.
Zachowek należny do zapłaty może być wysoki, a dodatkowym problemem może być jego zapłata jednorazowo. W związku z tym może dojść do sytuacji, w której osoba zobowiązana do jego wypłaty nie jest w stanie sprostać temu obowiązkowi. W niektórych sytuacjach istnieje możliwość rozłożenia wypłaty zachowku na raty.
Art. 320 Kodeksu postępowania cywilnego przewiduje możliwość rozłożenia świadczenia na raty. Zgodnie ze wspomnianym przepisem: „w szczególnie uzasadnionych wypadkach sąd może w wyroku rozłożyć na raty zasądzone świadczenie, a w sprawach o wydanie nieruchomości lub o opróżnienie pomieszczenia – wyznaczyć odpowiedni termin do spełnienia tego świadczenia”.
Możliwość rozłożenia zasądzonego zachowku na raty na podstawie art. 320 KPC należy odróżnić od trwałego obniżenia wysokości zachowku na podstawie art. 5 Kodeksu cywilnego (z powołaniem się na zasady współżycia społecznego). Powołując się na sprzeczność z zasadami współżycia społecznego, które jest wyjątkowo dopuszczalne w szczególnych okolicznościach.
Kiedy można rozłożyć zachowek na raty?
Art. 320 Kodeksu postępowania cywilnego pozwala na rozłożenie świadczenia na raty w szczególnie uzasadnionych przypadkach. W związku z tym należy się zastanowić jakie sytuacje można uznać za „szczególnie uzasadnione wypadki”?
W nauce prawa cywilnego oraz orzecznictwie sądowym przyjmuje się, że szczególne wypadki zachodzą, jeżeli ze względu na stan majątkowy, rodzinny, zdrowotny niezwłoczne, lub jednorazowe spełnienie świadczenia przez pozwanego byłoby niemożliwe lub bardzo utrudnione albo narażałoby jego lub jego bliskich na niepowetowane szkody. Za szczególne przypadki można uznać także czynności niezależne od osoby zobowiązanej do zapłaty zachowku (wypadki losowe, katastrofy, klęski żywiołowe).
Sąd rozważając potrzebę rozłożenia na raty zasądzonego zachowku bierze też pod uwagę tę okoliczność, że w pewnych sytuacja nierozłożenie świadczenia na raty mogłoby doprowadzić do wydania przez sąd tytułu egzekucyjnego, który nie mógłby zostać wyegzekwowany, co podważałoby sens prowadzenia procesu i byłoby szkodliwe również ze względów społecznych.
Sąd rozkładając zasądzone świadczenia na raty musi dokładnie wskazać liczbę rat, ich wysokość a także termin spłaty każdej z rat.
Na ile rat można rozłożyć zachowek?
Sąd może dowolnie ustalać liczbę rat, ich wysokość oraz termin spłat. Nie powinien jednak stracić z pola widzenia celu instytucji zachowku (czyli przyznania osobie uprawnionej do zachowku pieniędzy mających rekompensować jej brak otrzymania należnego udziału w spadku) oraz okoliczności faktycznych konkretnej sprawy.
Powinno się wziąć pod uwagę, że zachowek z założenia ma być zamiennikiem dziedziczenia, a nadmierne rozłożenie w czasie należnych rat lub ustalenie zbyt niskich rat będzie przeczyło instytucji zachowku.
Sąd decydując o rozłożeniu zachowku na raty powinien także wziąć pod uwagę okoliczności faktyczne sprawy, a także zrównoważyć interesy zarówno spadkobiercy jak i osoby uprawnionej do zachowku.
Jako przykład takiego postępowania można wskazać zasądzenie zachowku w znacznej wysokości jednorazowo, pomimo nienajlepszej sytuacji finansowej spadkobiercy z powodu troski o interes osoby uprawnionej do zachowku, ponieważ uprawniony był w podeszłym wieku i potrzebował środków na leczenie.
Kiedy są szanse na rozłożenie zachowku na raty?
W oderwaniu od okoliczności konkretnej sprawy ciężko jest stwierdzić, jakie sytuacje mogą być uznane za szczególne wypadki pozwalające na rozłożenie zasądzonego zachowku na raty.
Sąd najczęściej decyduje się na takie rozwiązanie, gdy mamy do czynienia z ciężką sytuacją finansową lub rodzinną, ale gdy istnieje możliwość poprawy sytuacji na tyle, że spadkobierca będzie w stanie zapłacić zachowek albo kiedy sąd ma pewność, że rozłożenie wypłaty zachowku na raty jest celowe.
Może się bowiem okazać, że rozłożenie zachowku na raty nie pomoże osobie zobowiązanej do jego zapłaty , ponieważ nie posiada on żadnych dochodów i nie można wskazać terminu, kiedy takie dochody uzyska. Dotyczy to na przykład osoby nieposiadającej żadnych dochodów, ani możliwości zarobkowych, która dojdzie do dziedziczenia mieszkania będącego jedynym składnikiem spadku. Z uwagi na brak innych dochodów oraz perspektyw na ich uzyskanie rozłożenie na raty zachowku jest bezcelowe ponieważ mieszkanie i tak będzie musiało zostać sprzedane aby zapłacić zachowek.
W sytuacji, w której z uwagi na sytuację finansową zobowiązanego rozłożenie go na raty byłoby bezcelowe, jedynym rozwiązaniem może być trwałe obniżenie wysokości zachowku na podstawie art. 5 kodeksu cywilnego, to jest z uwagi na naruszenie zasad współżycia społecznego.
Należy jednak pamiętać, że sytuację, w których można powołać się na art. 5 Kodeksu cywilnego w spawach o zachowek są bardzo rzadkie, a sama kwestia możliwości trwałego obniżenia wysokości zachowku z uwagi na sprzeczność z zasadami współżycia społecznego budzi wiele wątpliwości w nauce prawa i orzecznictwie sądowym.