Zachowek może przypadać osobie uprawnionej do jego otrzymania w dwóch wysokościach – 1/2 albo 1/3. Odpowiedź na pytanie komu przysługuje zachowek w wyższej wysokości znajduje się w przepisach Kodeksu cywilnego.
Zachowek należy się w wysokości 2/3 udziału spadkowego, który przypadałby uprawnionemu w ramach dziedziczenia ustawowego, jeżeli uprawniony:
- jest małoletni
- jest trwale niezdolny do pracy
W pozostałych przypadkach wysokość zachowku wynosi 1/2 wartości udziału spadkowego.
Ustalając komu należy się wyższy zachowek, należy jednak pamiętać w jaki sposób przepisy prawa i sądy traktują pojęcia małoletniości oraz trwałej niezdolności do pracy.
Małoletni
Zgodnie z przepisami kodeksu cywilnego, małoletnim jest osoba do ukończenia 18 roku życia. Takiej osobie przysługuje wyższy zachowek, to jest zachowek w wysokości 2/3 należnego udziału spadkowego.
Wyjątkiem jest uzyskanie pełnoletniości przez kobietę, która ukończyła 16 lat i uzyskała zezwolenie sądu rodzinnego na zawarcie małżeństwa. Po zawarciu małżeństwa następuje upełnoletnienie, które nie ustaje po unieważnieniu małżeństwa. Aby doszło do upełnoletnienia musi dojść do skutecznego zawarcia małżeństwa, zgodnie z wymogami przewidzianymi przez prawo.
Osoby trwale niezdolne do pracy
Przepisy kodeksu cywilnego nie określają pojęcia trwałej niezdolności do pracy, od której zależy prawo do wyższego zachowku. Oceny czy osoba uprawniona do zachowku jest trwale niezdolna do pracy dokonuje każdorazowo sąd po zbadaniu sprawy z uwzględnieniem wszystkich okoliczności faktycznych sprawy.
Dla oceny trwałej niezdolności ma znaczenie chwila otwarcia spadku. W wyjątkowych okolicznościach sąd może przyznać wyższy zachowek jeśli trwała niezdolności do pracy nastąpiła, w krótkim okresie po otwarciu spadku.
Jaki czas może być uznany za krótki? W orzecznictwie można odnaleźć przykłady wyroków, w których przyznawano wyższą kwotę zachowku, w sytuacjach gdy niezdolność do pracy wystąpiła kilka miesięcy po otwarciu spadku. Należy jednak przede wszystkim mieć świadomość, że rozstrzygnięcie tej kwestii należy do sądu, który po przeanalizowaniu indywidualnej sprawy i jej okoliczności faktycznych może dojść do innych wniosków.
Wykazanie trwałej niezdolności do pracy powodującej możliwość uzyskania wyższego zachowku odbywa się w procesie cywilnym za pomocą wszelkich dopuszczalnych środków dowodowych, w tym także orzeczeń wydawanych przez organy rentowe Zakładu Ubezpieczeń Społecznych.
Co ważne ani z faktu ukończenia przez uprawnionego do zachowku określonego wieku, ani z posiadania przez niego statusu emeryta ani cierpienia na określone schorzenia sąd nie może wyprowadzić domniemania, że osoba ta jest uprawniona do wyższego zachowku.
To na powodzie ciąży obowiązek udowodnienia, że z uwagi na zaistnienie pewnych przesłanek jest uprawniony do wyższego zachowku. Osoba zobowiązana do zapłaty zachowku powinna z kolei podejmować działania zmierzające do wykazania, że osoba żądająca wyższego zachowku wcale nie jest trwale niezdolna do pracy i powinna otrzymać zachowek w wysokości 1/2 należnego jej udziału spadkowego.
Wyższy zachowek dla emeryta?
Fakt korzystania w chwili otwarcia spadku z emerytury nie jest równoznaczny z zakwalifikowaniem osoby, jako trwale niezdolnej do pracy. System emerytalny przewiduje prawo do wcześniejszej emerytury oraz prawo do emerytury wraz z osiągnięciem powszechnego wieku emerytalnego, ale uprawnienia te nie przesądzają jeszcze o trwałej niezdolności do pracy, która i tak musi zostać stwierdzona przez sąd w przypadku żądania zapłaty wyższego zachowku.
Przyjmuje się, że nabycie prawa do emerytury w związku z osiągnięciem powszechnego wieku emerytalnego, stanowi jedynie podstawę rozważań sądu, co do możliwości uznania emeryta za trwale niezdolnego do pracy, a tym samym zapłaty podwyższonego zachowku w wysokości 2/3 należnego udziału spadkowego. Jak wspomniałem wcześniej, każdorazowo uznanie emeryta za trwale niezdolnego do pracy będzie należało do oceny sądu.
Przyglądając się orzecznictwu sądów można zauważyć, że osoby, którym przysługiwała emerytura otrzymywały wyższy zachowek. W zdecydowanej większości były to jednak osoby powyżej 70 roku życia, a sąd orzekając o wyższej kwocie zachowku zwracał przede wszystkim uwagę na trwałą niezdolność do pracy wynikającą z zaawansowanego wieku nie zaś z faktu posiadania świadczeń emerytalnych.
Wysokość zachowku dla rencisty
Ustawa o emeryturach i rentach z funduszu Ubezpieczeń Społecznych, przewiduje możliwość przyznania renty w przypadku całkowitej bądź częściowej niezdolności do pracy. Do lekarza orzecznika należy ustalenie trwałości niezdolności do pracy, stopnia niezdolności do pracy oraz przewidywanego okresu trwania niezdolności.
Pobieranie przez uprawnionego do zachowku renty nie będzie automatycznie skutkowało uprawnieniem do wyższej kwoty zachowku. Uprawnienie to będzie zależało od oceny sądu, a ocena lekarza orzecznika Zakładu Ubezpieczeń Społecznych może być jedynie pretekstem dla dokonania takiej oceny.
Może przecież dojść do sytuacji, w której przyznano świadczenia z tytułu całkowitej niezdolności do pracy na skutek błędu lub oszustwa. W takim przypadku osoba taka nie będzie uprawniona do wyższego zachowku. Może jednak dojść do sytuacji odwrotnej, gdy osoba faktycznie trwale i całkowicie niezdolna do pracy na skutek niedopatrzenia lub błędnej oceny dokonanej przez lekarza orzecznika została zakwalifikowana, jako uprawniona do renty z tytułu jedynie częściowej niezdolności do pracy. Sąd w ramach postępowania o zapłatę zachowku może dokonać odmiennej oceny.
Co ważne do wyższego zachowku będą uprawnione osoby jedynie trwale i całkowicie niezdolne do pracy. Wynika to z tego założenia, ze niesłusznym byłoby postawienie w takiej samej sytuacji małoletnich, którzy w ogóle co do zady nie mają możliwości zarobkowych i osoby jedynie częściowo niezdolne do pracy, które przecież choć w ograniczonym zakresie są zdolne do podejmowania pracy i osiągania zysków.
Zaawansowany wiek a zachowek
Pytaniem, które warto rozważyć jest to czy sam zaawansowany wiek uprawnia do wyższego zachowku? Jeśli tak, to jaki wiek możemy uznać za zaawansowany?
W jednym z wyroków wydanych przez sąd w takiej sprawie uznano, iż sam fakt, że uprawniony do zachowku był 72 letnim mężczyzną powoduje możliwość uznania go za trwale niezdolnego do pracy. Sąd wyszedł z założenia, że w tym wieku z naturalnych ograniczeń organizmu wynika niemożliwość podejmowania pracy zarobkowej. Sąd opierając się na takim samym argumencie orzekł o trwałej niezdolności do pracy 87 letniego mężczyzny, co uzasadniało przyznanie wyższego zachowku. Kolejne przykłady z orzecznictwa sądowego osób przekraczających wiek 70 oraz 60 lat.
Sąd negatywnie wypowiedział się natomiast w kwestii przyznania wyższego zachowku ze względu na wiek dla 54 letniego mężczyzny. Takie rozstrzygnięcia sądów wydają się być racjonale. Mimo wszystko nie jest możliwe ustalenie sztywnej granicy wieku, której przekroczenie pozwalałoby na wyższy zachowek.
Po raz kolejny trzeba dojść do wniosku, że ustalenie całkowitej trwałej niezdolności do pracy należy do sądu, którzy orzekając powinien wziąć pod uwagę wszystkie okoliczności faktyczne sprawy w tym także wiek osoby uprawnionej do zachowku.
Moment oceny
Chociaż przepisy kodeksu cywilnego nie precyzują na jaki moment należy dokonywać oceny małoletniości oraz trwałej niezdolności do pracy uprawnionego do zachowku, to w nauce prawa i orzecznictwie sądowym przyjmuje się, że jedynym możliwym do przyjęcia, jako moment oceny małoletniości i trwałej niezdolności do pracy uprawnionego do zachowku jest chwila otwarcia spadku.
Przeważającym argumentem jest to, że przyjęcie jakiejkolwiek innej chwili mogłoby stwarzać wrażenie przypadkowości i dowolności. Poza tym, ciężko znaleźć jakikolwiek inny moment, który lepiej nadawałby się do dokonania takiej oceny, zwłaszcza, że roszczenie o zachowek powstaje w chwili otwarcia spadku.
Jak wspomniałem wyżej, zdarzają się jednak odmienne wyroki sądów. W takich przypadkach sądy przyjmują, że ocena trwałej niezdolności do pracy może być dokonywana nawet na moment przypadający kilka miesięcy po dacie otwarcia spadku.