Na początku warto dokonać rozgraniczenia pomiędzy prawem do zachowku, a roszczeniem z tytułu zachowku. Prawo do zachowku ma charakter osobisty, jest ściśle związane z osobą uprawnionego jest niezbywalne i niedziedziczne może być zaspokojone w różny sposób (przez powołanie do spadku, zapis, darowiznę, zapłatę kwoty w gotówce). Z prawa do zachowku wynika roszczenie o zachowek, które nie jest już ściśle związane z osobą uprawnionego do zachowku, dlatego może podlegać dziedziczeniu.
Kto może odziedziczyć zachowek?
Z art. 1002 Kodeksu cywilnego wynika, że „Roszczenie z tytułu zachowku przechodzi na spadkobiercę osoby uprawnionej do zachowku tylko wtedy, gdy spadkobierca ten należy do osób uprawnionych do zachowku po pierwszym spadkodawcy”. Przepis ten określa zasady dziedziczenia zachowku. Jego treść budzi jednak często wątpliwości.
Nie jest bowiem jasne, czy wystarczy, aby osoba dziedzicząca zachowek należała jedynie do grona spadkobierców ustawowych pierwszego spadkodawcy, czy też konieczne jest, aby przysługiwało jej własne roszczenie o zachowek po pierwotnym spadkodawcy.
Zgodnie z dominującym i utrwalonym w orzecznictwie sądowym poglądem, roszczenie o zachowek jest dziedziczne w sytuacji, w której osoba dziedzicząca zachowek należy do kręgu osób wyznaczonych przez ustawę jako uprawnione potencjalnie do zachowku, nawet gdyby w konkretnej sytuacji nie przysługiwało im ich własne roszczenie o zachowek po pierwotnym spadkobiercy.
Prawo do dziedziczenia zachowku przysługuje zatem na przykład wnukowi pierwotnego spadkodawcy (będącemu zstępnym dziadka, a zatem znajdującemu się w kręgu osób uprawnionych do zachowku), który w konkretnej sytuacji nie miał jednak prawa do własnego zachowku po dziadkach, ponieważ przysługiwał on jego ojcu (co wynika z przyjętej przepisami prawa kolejności dziedziczenia). Na skutek śmierci ojca, do której doszło już po otwarciu spadku (i powstaniu roszczenia o zachowek) będzie mógł jednak dziedziczyć roszczenie o zachowek przysługujące pierwotnie jego ojcu (w zakresie spadku pozostawionego przez swojego dziadka).
Kiedy roszczenie o zachowek wygasa?
Kwestia dziedziczenia zachowku komplikuje się wówczas, gdy spadkodawca uprawniony do zachowku nie wykorzystał go i nie pozostawił po sobie spadkobierców, których można byłoby zaliczyć do wąskiego kręgu dziedziczących roszczenie o zachowek. W takim przypadku roszczenie o zapłatę zachowku wygasa.
Roszczenie o zachowek nie przechodzi na spadkobierców nawet wtedy, gdy zobowiązany do zapłaty zachowku uznał roszczenie na piśmie albo jeszcze żyjący uprawniony spadkodawca zdążył wytoczyć powództwo o to roszczenie.
Sąd Najwyższy podkreślał wielokrotnie, że takie unormowanie kwestii dziedziczenia zachowku budzi wiele wątpliwości natury społecznej, a może być nawet sprzeczne z konstytucyjną gwarancją ochrony dziedziczenia.
Zasądzony zachowek podlega dziedziczeniu
Inaczej jest w sytuacji, gdy do śmierci uprawnionego do zachowku doszło już po zasądzeniu przez sąd konkretnej kwoty tytułem zachowku, a jeszcze przed jej wyegzekwowaniem.
Zachowek jest traktowany w takim przypadku jak każda inna wierzytelność pieniężna. Oznacza to, że podlega dziedziczeniu na zasadach ogólnych i może być dziedziczony nawet przez osoby, które nie były uprawnione do zachowku po pierwotnym spadkobiercy,