Przyczyny wydziedziczenia
Instytucja wydziedziczenia jest bardzo często niewłaściwie rozumiana. W potocznym rozumieniu wydziedziczenie jest bardzo często rozumiane jako pominięcie kogoś w testamencie. W znaczeniu prawnym wydziedziczenie jest pozbawieniem zachowku osoby do niego uprawnionej, do czego dochodzi na podstawie decyzji spadkodawcy.
U podstaw wydziedziczenia leży przekonanie, że niemoralnym i krzywdzącym byłoby zezwolenie na to, aby osoba, która zachowywała się w sposób wysoce niewłaściwy i karygodny względem spadkodawcy, po jego śmierci uzyskała jakąkolwiek korzyść majątkową.
Wydziedziczyć może jedynie spadkodawca w trzech ściśle określonych w przepisach prawa przypadkach Jest to możliwe jeżeli przyszły spadkobierca:
- wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
- dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
- uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
Uporczywe postępowanie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego
Aby ta przesłanka pozbawienia zachowku została spełniona, postępowanie przyszłego spadkobiercy musi mieć charakter powtarzający się oraz sprzeczny z zasadami współżycia społecznego (np. popełnianie przestępstw, awanturniczy tryb życia, narkomania, alkoholizm, uchylanie się od płacenia alimentów, zaniedbywanie obowiązków rodzinnych i obowiązków wobec spadkodawcy). Zachowanie to musi także sprzeciwiać się woli spadkodawcy oraz mieć charakter umyślny.
Przesłanka ta ma charakter ocenny ponieważ „zasady współżycia społecznego” nie są precyzyjnie określone w jakichkolwiek przepisach prawa, a ponadto są nierozerwalnie związane z ocenami moralnymi, które przecież są indywidualne dla każdej osoby. Ustalenia, czy doszło do naruszenia zasad współżycia społecznego dokonuje każdorazowo sąd.
Dlatego właśnie na gruncie też przesłanki pozbawienia prawa do zachowku możemy odnaleźć najwięcej wyroków sądu, w których sąd uznał wydziedziczenie za nieskuteczne. Jako przykłady możemy podać nieskuteczność wydziedziczenia syna, który wbrew woli ojca nie poszedł na studia, niewiernego męża, czy córki, która żyła w konkubinacie.
Umyślne przestępstwo
Pozbawienie zachowku z tej przyczyny jest możliwe uprawniony do zachowku dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci.
Przy ocenie spełnienia tej przesłanki pomocne są przepisy kodeksu karnego, przykłady to: popełnienie zabójstwa, pobicie, groźba bezprawna, uszkodzenie ciała. Przestępstwa te muszą mieć charakter umyślny, mogą być popełnione zarówno wobec samego spadkodawcy jak i osoby mu najbliższej.
Określenie, kim jest osoba najbliższa spadkodawcy może budzić wątpliwości. Tą przesłankę pozbawienia prawa do zachowku należy oceniać w odniesieniu do konkretnej sytuacji, każdorazowo wskazując na szczególną wieź łączącą spadkodawcę z daną osobą.
Uporczywe niedopełnianie obowiązków rodzinnych
Przyczyna wydziedziczenia musi faktycznie istnieć, rolą sądu jest rozstrzygnięcie czy było ono skuteczne. Często zdarza się, że w opinii spadkodawcy, który dokonał wydziedziczenia zachowanie spadkobiercy było na tyle naganne, że zasługiwało na wydziedziczenie.
Ocena sądu może być jednak odmienna i uzna on, że nie zachodziły przesłanki pozwalające uznać wydziedziczenie za skuteczne (np. pozostawanie przez córkę spadkodawczyni w konkubinacie, nieochrzczenie dziecka). Jeśli okaże się, że wydziedziczenie było nieskuteczne nie ma to wpływu na ważność testamentu w pozostałym zakresie.
Jak można pozbawić zachowku?
Do wydziedziczenia może dojść jedynie w testamencie. Ważna jest jednak sama wola wydziedziczenia, spadkodawca nie musi posługiwać się ustawowymi terminami dotyczącymi wydziedziczenia.
Spadkodawca może ująć wolę wydziedziczenia własnymi słowami, konieczne jest jednak, aby ławo dało się z nich odczytać przyczynę pozbawienia prawa do zachowku.
Nie istnieje możliwość wydziedziczenia częściowego. Nie można również wydziedziczyć pod warunkiem, ani z zastrzeżeniem terminu.
Skutki wydziedziczenia
Skuteczne wydziedziczenie ma skutki testamentu negatywnego, co oznacza, że osoba wydziedziczona nie tylko nie może otrzymać zachowku po spadkodawcy, ale jest w ogóle wyłączona z dziedziczenia po nim.
W sytuacji, gdy wydziedziczony został zstępny spadkobiercy, jego zstępni nie tracą uprawnienia do zachowku. Pozbawienie zachowku dotyczy tylko osoby wskazanej w testamencie.
Czy można odwołać wydziedziczenie?
Wydziedziczenie nie ma charakteru ostatecznego. Spadkodawca może sporządzić nowy testament, zmienić go lub odwołać.
Nie może dojść do wydziedziczenia również w sytuacji, gdy spadkodawca przebaczył sobie uprawnionej do zachowku. Przyjmuje się jednak, że do przebaczenia może dojść jedynie przed wydziedziczeniem. W sytuacji, gdy spadkodawca dokonał wydziedziczenia w testamencie, aby je odwołać konieczna jest zmiana, odwołanie lub sporządzenie nowego testamentu.
Przebaczenie nie ma charakteru formalnego, jest to pewna czynność o charakterze uczuciowym. Do przebaczenia może dojść w dowolny sposób wystarczy, aby z zachowania spadkodawcy wynikało, że nie chowa już do spadkobiercy urazy.
Przebaczenie jest skuteczne także wtedy, gdy spadkodawca nie miał zdolności do czynności prawnych (np. ubezwłasnowolnienie spowodowane chorobą psychiczną), jeśli działał on z dostatecznym rozeznaniem.
Obrona przed wydziedziczeniem
Osoba, która uważa, że została niesłusznie wydziedziczona może w celu dochodzenia swoich praw złożyć do sądu pozew o zapłatę zachowku przeciwko innym osobom zobowiązanym do jego zapłaty.
Osoba uprawniona do zachowku wywodzi swe uprawnienia wprost z ustawy (kodeksu cywilnego) i nie musi udowadniać, że wydziedziczenie było nieskuteczne.
To osoby zobowiązane do zapłaty zachowku będą zobowiązane do wykazania, że doszło do skutecznego wydziedziczenia (a zatem, że zachowek nie przysługuje).